Сайттан ақпарат: gene pool.rf 

Авторлары: Надежда Маркина

Қазақ генерасында әлеуметтік және биологиялық туыстық қатынастың жартылай байланысы анықталды.

Генетиктер қазақ халқының жалпы құрылымын мысалға келтіре отырып, әлеуметтік және биологиялық туыстық қатынасты зерттеді. Олар қазақтың екі жоғары мәртебелі отбасы – дала аристократиясы мен дала дін басыларының Y-хромосомасында генетикалық портреттер жасады. Сондай-ақ кейбір генеалогиялық линиялар үшін қазақ аристократиясының шыңғыстардан шыққанын, ал қазақ дін басыларының Исламды Орта Азияға әкелген миссионерлерден шыққанын генетикалық тұрғыдан растауға мүмкіндік туды.

«Мәскеу мемлекеттік университетінің бюллетені» журналында Ресей, Қазақстан, Украина және Моңғолияның басқа да ғылыми ұйымдарының қатысуымен Назарбаев Университетінің Өмір туралы ғылымдар орталығының, Ресей ғылым академиясының Вавилов жалпы генетика институтының және Медициналық-генетикалық зерттеу орталығының қызметкерлері қазақтың босануын генетикалық зерттеу нәтижелерімен мақала жариялады.

Еркек сызық арқылы мұраға қалдырылған Y-хромосома маркерлері әлем халықтарының генетикалық алуан түрлілігін зерттеу үшін белсенді қолданылады. Бұл әдіс, атап айтқанда, Y-хромосоманың шамамен 1000 жылдағы желісін анықтады, олардың тасымалдаушылары Шыңғыс ханның ұрпақтары болып табылады. Бірақ қазақ халқының арасында шыңғыстардың көп екені тарихтан белгілі болғанымен, бұл халық осы уақытқа дейін Y хромосомасында салыстырмалы түрде нашар зерттелген.

Аристократтар мен дін басылары

Картадағы осы «ақ дақтарды» жойып, генетиктер қазақтың екі кланын – Қожа мен Төренің зерттеуіне баса назар аударды, олардың екеуі де бұрын қазақ қоғамындағы жоғары әлеуметтік мәртебемен ерекшеленді. Қожа - дала дін басыларының бір түрі, аңыздарда оның миссионерлерден – Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтарынан шыққаны айтылады. Төре өзін Шыңғыс ханның ұрпақтары деп есептей отырып, дала аристократиясының тумасы.

Осы екі тектес ДНҚ-ның 94 үлгісінен басқа, зерттеуге салыстыру үшін басқа қазақ және моңғол тектес, барлығы 359 адам кірді. Үлгілерді «Генография» халықаралық жобасы аясында орыс, қазақ және моңғол генетиктері жинады. Y хромосомасында маркерлердің екі түрі зерттелді: 17 микросателлит (СТР) және 27 дара нуклеотидті полиморфизмдер (СНП).

Дала дін басыларының (Тері) ген қорына Y-хромосома гаплогруптарының алуан түрлілігі - 14 гаплогруп табылған, олардың үшеуі жоғары жиілікпен ұсынылған: R1a (37%), J2 (12%) және R2a (11%). Бұл үш гаплогруп Иран мен Тәжікстан халықтары арасында кең тараған, сондықтан ғалымдардың пайымдауынша, дәл сол жерден Исламды Қазақстанға әкеліп, Қожа генуясының негізгі бөлігінің ата-бабасына айналған миссионерлер пайда болуы мүмкін.

Дала аристократиясы (Торах) текте Y хромосомасындағы сан алуандылық екі есе көп болды - 8 гаплогруптар табылды, олардың үшеуі жоғары жиілікпен ұсынылды: С3 * (35%), R1a * (22%) және R2a (17%).

Генетиктер екі гаплогруп, R1a R2a екі текте кездесетінін атап өтеді. Бұл дала аристократиясы мен дала дін басылары арасында неке қию жиі кездеспегенін көрсетеді.

Шыңғыс расталды

Аңыздарда айтылғандай, Торе кланының Шыңғыс ханнан түсіп жатқанын генетикалық тұрғыдан тексеру қызық болды. Авторлар Моңғолияның гентиандық шыңғыстарын (Борджигин) зерттеп, олардың ең көп тараған гаплогруптарын анықтады: С3* (39%) және С3c (18%). Сөйтіп, бұл тек С3*гаплогрупында Торахпен қабаттасады, оның тасымалдаушысы Тимучин (Шыңғыс хан) деп саналады. Сөйтіп, қазақ дала аристократиясының отбасын шын мәнінде қазақ шыңғысшылары деп санауға болады. Дәл осындай гаплогруп С3* екі қазақ тектес: Керей (65%) және Жалайырда (38%) жоғары жиілікпен кездеседі. Бұл олардың шыңғыстармен тығыз байланыста болған ежелгі моңғол кландарына көтерілуінің тарихи дәлелдерін растайды.

Микросателлит (STR) маркерлері бойынша гаплогруп С3 * құрамындағы зерттеушілер Қазақтардан, моңғолдардан және Еуразияның басқа да халықтарынан 783 гаплотип санаған. Талдау барысында оларды үш кластерге (α, β және γ) топтастырған, ең ірі кластер α Шыңғыс ханның болжалды хаплотипіне жатады.

Кластерлік қалыптасудың шамамен жасы генеалогиялық және эволюциялық (Животовский бойынша) мутация көрсеткіштерін пайдалана отырып есептелді. Төре кланының қазақтары өздерін тапқан α-Шыңғыс кластерінің жасы әдебиет деректеріне сәйкес келетін 1000 ±300 жыл (генеалогиялық мутация коэффициентін пайдалана отырып) деп бағаланды. Бұл кластердің кең кеңеюіне Шыңғыс хан ұрпақтарының жоғары әлеуметтік ұстанымы себеп болғаны анық.

Кластер β тек моңғолдар ғана кіреді, оның жасы 600 ± 300 жасты құрайды. Кластерлік γ тек Қоңырат кланының қазақтары ғана тұрады, оның шығу тегінің 1100 ± 400 жылға дейінгі датасы тарихи деректерге сәйкес келеді. Авторлардың пайымдауынша, бұл тек туралы ерте айтылулар X ғасырға (шамамен 1100 жыл бұрын) жатады, ал Шыңғыс хан заманына қарай Қоңыратий қазірдің өзінде үлкен тек болған.

Халықтар тарихында биологиялық және әлеум. Ал қазақ популяциясындағы биологиялық және әлеуметтік туыстық байланыс туралы сұраққа генетика жауап береді – бұл байланыс абсолютті емес, жартылай. Мысалы, өзін Шыңғыс хан тектес деп санайтындардың барлығында С3*гаплогрупы жоқ, яғни оған барлығы генетикалық жағынан қатысы жоқ. Бірақ бұл әлеуметтік клан бірлестігіне кедергі келтірмейді.

Дереккөз:

М.Қ. Жабағын, Х.Д. Дибирова, С.А. Фролова, Ж.М. Сәбитов, Ю.М. Юсупов, О.М. Утевская, П.В. Тарлыков, И.М. Тәжіғұлова, О.А. Балаганская, П. Нимадава, И.А. Захаров, О.П. Балановский

Y-хромосоманың өзгергіштігі мен жалпы құрылымының өзара байланысы: дала аристократиясының ген қоры және қазақтар дін басылары

Вестник Москвого Университета, XXIII сериялы антропология, No 1/2014: 96-101

Мақаланы мына жерден жүктеп алуға болады.