Сыздықбекова Әлия Саятқызы

Химия және биология ғылымдарының бакалавры

Жеке сот сарапшысы

10.08.2016 ж. No 16012797 лицензия Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi берген

Телефон: 87013094868

Электрондық пошта: expert_syzdykbekova@mail.ru

Кілт сөздер: сараптама, жеке сот сарапшылары, сот-сараптама қызметі, лицензиар, құзыреттілік, арнайы ғылыми білім.

Аннотация:

Осы бапта өз қызметін лицензия негізінде жүзеге асыратын жеке сот сарапшысының қызметіне байланысты проблемалар шешіледі. Сондай-ақ сарапшының құзіреттілігі, тұрақты біліктілігін арттыру қажеттілігі туралы мәселе көтерілді.

Реферат:

Осы бапта өз қызметін лицензия негізінде жүзеге асыратын жеке сот сарапшысының қызметіне байланысты сын-тегеуріндер қаралады. Сондай-ақ сарапшының құзіреттілігі, тұрақты біліктілікті арттыру қажеттілігі туралы мәселе көтеріледі.

Қоғамдық өмірдің барлық салаларында, әсіресе сот төрелігін жүзеге асыруда заңдылықты сақтау заңдылықтың негізгі принципі болып табылады. Іс бойынша ақиқатты анықтау процесінде сот сараптамасы маңызды рөл атқаратыны белгілі. Судьялардың мамандануына қарамастан, олардың алдында туындайтын проблемалардың күрделілігі оларды емтихан тағайындау қажеттілігіне алып келеді[1].

Қазіргі кезеңде азаматтық қоғамда мемлекеттік лицензия негізінде сот-сараптама қызметін жүзеге асыратын, мемлекеттік сот сараптамасы органдарының сот-сараптама қызметінің баламалы құрамдас бөлігін ұсынуға мүмкіндік беретін білікті, тәжірибелі сот сарапшыларының корпусы құрылды және жұмыс істейді.

Сот сарапшылары палатасын құру жеке сарапшылардың жұмысын ретке келтіру мен оңтайландыруға және оларға «Қазақстан Республикасындағы сот-сараптама қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасында көзделген қажетті шарттармен қамтамасыз етуге арналған. Палатаның өкілеттігі мемлекеттік органдарда, үкіметтік емес ұйымдарда оның мүшелерінің құқықтары мен заңды мүдделерін білдіруге және қорғауға бағытталған; сот-сараптама қызметін дамытуға көмек және көмек көрсету; сот ісін жүргізу кезінде оның мүшелерінің сот-сараптама қызметі туралы заңнаманың талаптарын сақтауын қамтамасыз ету[2].

Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi сот-сараптамалық ортаның жарыспалылық сипатының деңгейiн арттыру және лицензиаттар қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру жөнiнде мақсатты жұмыс жүргiзуде. Сот-сараптама қызметін жүзеге асыруға лицензия беру талаптарын жеңілдету жеке сот-сараптама қызметін қолдаудағы елеулі қадам болды[3].

Сот сараптамасы - білім мен қызметтің қолданбалы саласы. Оның болуы, субъектiнiң өзi және шекарасы қылмыстық, азаматтық және әкiмшiлiк процестерде құқық қорғау мiндеттерiн шешуде арнайы бiлiмдердi пайдалануда азаматтық қоғамның қажеттiлiгiмен айқындалады. Сараптамалық зерттеулердің барысы ғылыми-практикалық сипаттағы барлық басқа шығармашылық зерттеулерден, білімді тұлғаларды - сарапшыларды қолдану аясының ерекшеліктерімен, олардың арнайы ғылыми білімдерімен, атап айтқанда қылмыстық, азаматтық және әкімшілік сот ісін жүргізу саласымен ерекшеленеді. Сараптама қызметiнiң нәтижелерiн заңды қолдану оның мақсаты мен өндiрiсi проблемаларының ерекшелiктерiн айқындайды. Осы мақалада жеке лицензиясы бар сарапшыларды процеске тарту және жалпы сот сарапшыларын құқықтық қорғау проблемаларына назар аударғым келеді[4].

Қазіргі уақытта сот-сараптама қызметін бірдей құқықтары мен міндеттері бар тұлғалардың үш санаты жүргізеді, атап айтқанда:

1) сот сараптамасы органдарының қызметкерлері;

2) лицензия негізінде сот-сараптама қызметін жүзеге асыратын тұлғалар;

3) құқық қорғау органының қаулысы немесе ұйғарымы негізінде процеске қатысушы басқа тұлғалардың біржолғы негізде жүзеге асыруы[5].

Алайда, сот сараптамаларын тағайындау практикасын талдау қылмыстық, азаматтық және әкiмшiлiк процестерде сот-сараптамалық зерттеулер негiзiнен мемлекеттiк сот сараптамасы органдарына жүктелетiнiн көрсетедi. Сот-сараптама қызметін жүзеге асыруға мемлекеттік лицензиясы бар адамдардың немесе біржолғы негізде сот сараптамасын тағайындауы және жүргізуі судьялар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің консервативті қарым-қатынасына байланысты іс жүзінде жүзеге асырылмайды, осыған байланысты сот сараптамасын тағайындауды соттар мен құқық қорғау органдары тікелей сот сараптамасы органдарына жүргізеді.

Сот сараптамасы органдары қызметкерлерінің ғана емес, сондай-ақ сот сараптамасы органдарының жүйесіне кірмейтін адамдардың сот сараптамасын тағайындау және жүргізу мүмкіндігі сот процесінде тараптардың теңдігі мен жарыспалылығының демократиялық қағидаттарын іске асыруға мүмкіндік беретін елеулі, прогрессивті, оң фактор болып табылатынын атап өткен жөн. Сот процестік шешімді зерттеуге қатысуды тараптардың әрқайсысы тең негізде қамтамасыз еткен дәлелдемелерге ғана негіздейді. Тараптар iс жүргiзу барысында өздерiнiң ұстанымын, оны қорғаудың әдiстерi мен құралдарын өз бетiнше және соттан, басқа органдар мен адамдардан тәуелсiз таңдайды. Сот тараптың өтiнiшi бойынша оған iс жүргiзу заңдарында көзделген тәртiппен қажеттi материалдарды алуға көмектеседi[6].

Мемлекеттiк органдарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң қазiргi заманғы күшеюiн ескере отырып, мемлекеттiк лицензия негiзiнде сот сараптамасын жүргiзуге құқығы бар тәуелсiз сот сарапшылары институтының қылмыстық, азаматтық және әкiмшiлiк iс жүргiзуге кеңiнен тартылуы ерекше маңызға ие. 2007 жылдан бастап Қазақстанда қазылар алқасының сот процестері белсенді жұмыс істеуде. Қазір айыпталушылардың сот ісін жүргізу нысанын таңдау мүмкіндігі бар: кәсіби судьялардың дәстүрлі құрамы немесе құрамына жеке бейбіт тұрғындар кіретін сот[7]. Сондай-ақ, сот жүйесінде дәстүрлі сот институттарының және алқабилердің қатысуымен соттың болуы, сондықтан тараптардың процеске мемлекеттік және жеке лицензиясы бар сот сарапшысының тиімді қатысу мүмкіндігі әділетті және ізгілікті сот төрелігі жұмыс істейтін демократиялық мемлекеттің сот институттарының даусыз атрибуты болып табылады. Сот сараптамасы органдарының сот сарапшылары мен сот-сараптама қызметiн жүзеге асыруға мемлекеттiк лицензиясы бар тәуелсiз сарапшылар арасында салауатты бәсекелестiк болуы тиiс, бұл кез келген қарсыластық сияқты объективтi ақиқатты iздестiруге үдемелi әсерiн тигiзетiнi сөзсiз, бұл жалпы қылмыстық, азаматтық және әкiмшiлiк сот iсiн жүргiзудiң бүкiл жүйесiне оң әсерiн тигiзетiн болады.

Бұрын қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасын енгізгенге дейін сот сараптамасын жүргізу және Қазақстан Республикасының процессуалдық заңнамасына сәйкес «Сараптамалық қорытынды» түріндегі іс жүргізу құжатын беру үшін сот шешімі немесе ұйғарымы, прокуратура, сотқа дейінгі тергеу және анықтау органдарының шешімдері негіз болған[8].

2014 жылғы 4 шілдедегі жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданысқа енгізілгеннен кейін тараптардың жарыспалылық сипаты қағидатын іске асыру мақсатында істі қорғаушы ретінде қатысатын адвокат шарттық негізде сот сараптамасын бастауға құқылы [9]. Осылайша, сот сараптамасын тағайындау туралы процессуалдық құжатты беруге уәкілетті субъектілердің тізімі кеңейтілуге тиіс, бұл оны жүргізу үшін міндетті құқықтық негіз болып табылады.

Тараптардың теңдiгi мен жарыспалылық принциптерi әдiл процеске құқықтардың принциптерi мен кепiлдiктерi әдiл сараптамаға бiрдей қолданылуы тиiс екендiгiне алып келедi, ол қазiргi уақытта процеске толықтыру ретiнде емес, бiртiктi ұғым ретiнде қарастырылады. Келесі тең дәрежеде орындалатын жерден:

- сараптама жүргізу құқығы;

- бейтарап және тәуелсіз сарапшы құқығы;

- «жақсылық» құқығы, яғни құзырлы сарапшыға;

- процессуалдық кепілдіктер алу құқығы;

- тараптардың жарыспалылық қағидатын сақтау;

- іс материалдарымен танысу;

- ақпарат алу құқығы;

- ақылға қонымды уақыт кезеңін сақтау талабы.

«Жақсы» сарапшыға назар аударғым келеді. Сарапшының санасында тұратын білімді жалғастыруға байланысты құзырлылық мәселесі, егер ол өзін сауатты деп санамаса, алға қадам басуға және тапсырмадан бас тартуға тиіс. Бұл мәселе Франция соттарында өте байыппен бақыланады, ол кезде сарапшылар жыл сайын соттар мен апелляциялық сатыдағы соттар жасайтын тізімге енгізіледі [10]. Бұл идея «Латвия Республикасының сот-сараптама қызметі туралы» Заңында да көрініс тапты, онда сарапшының біліктілігін үнемі арттыру міндеті көзделген [11]. Бұл талаптар сот процесiнде сарапшы шешетiн мәселелердiң маңыздылығы мен күрделiлiгiн ескере отырып, толық негiзделедi.

Сондай-ақ, сот сараптамасын жеке сот сарапшысына тағайындаған кездегі басты мәселе сараптаманы жүргізу үшін ақы төлеу болып табылады. Сот-сараптама қызметi өзiнiң ерекшелiгi бойынша пайда табуға бағытталмайды және бағытталмауы тиiс, өйткенi сарапшының қорытындылары сарапшылық жұмыстың "тапсырыс берушiсiнiң" қалауы мен еркiне тәуелдi бола алмайды және ешбiр тәуелдi болмауы тиiс[12].

Сарапшының қорытындысы маңызды дәлелдердің бірі болып табылады, дәл осы себептен сот сарапшысы өз міндеттерін орындау кезінде тәуелсіз және бейтарап болуға тиіс.

Сот процестеріне сот сарапшыларын да, сот сарапшыларын да, тәуелсіз сарапшыларды да тарту мүмкіндігін теңестіру маңызды. Себебі, кез келген сот сарапшысы, сот сараптамасы органдарының қызметкері немесе мемлекеттік лицензия негізінде жұмыс істейтін сарапшы жүргізген дұрыс орындалған, әдістемелік негізделген сот сараптамасының нәтижелері бірдей болуы тиіс. Егер сараптамалық қорытындылардың нәтижелері әр түрлі болса, онда шындықты таппас бұрын мұқият тексеру қажеттілігі туындайды. Әсіресе, бұл қылмыстық процесс үшін өзекті, себебі сотталушының кінәсіне қатысты кез келген күмән әрқашан оның пайдасына түсіндіріледі.

Бұл ретте сот сараптамасы тағайындалатын сот сарапшысының санын анықтау кезінде таңдауды қамтамасыз ету мемлекеттік органдар өкілдерінің «корпоративтік ынтымақтастығын» жоққа шығарады және Қазақстан Республикасының Конституциясымен мемлекеттің ең жоғары құндылықтары ретінде жарияланған жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асыруға ықпал етеді[13].

[1] Дюпре Д. «Франциядағы сараптама нормалары мен стандарттары». «Қазақстанда сот төрелігін реформалауға жәрдемдесу» республикалық деңгейдегі семинар. Астана, 27 маусым 2014 ж. URL: http://www.zakon.kz/4637958-normy-i-standarty-jekspertizy-vo.html (22.09.2014 ж. қол жеткізілген).

[2] «Жеке сот сараптамасы институтын дамыту» дөңгелек үстелі. Астана қ. 2016 жылғы 24 маусым. URL:zakon.kz/4801783-v-astane-sostojalsja-kruglyjj-stol.html (01.09.2016 алынған).

[3] Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 28.04.2016 No 197 бұйрығы. «Сот-медициналық, сот-психиатриялық және сот-наркологиялық сараптама саласындағы сот-сараптама қызметін қоспағанда, сот-сараптама қызметін жүзеге асыру үшін қойылатын біліктілік талаптары мен оларға сәйкестікті растайтын құжаттардың тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2015 жылғы 26 қаңтардағы No 48 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» URL: https://egov.kz/cms/ru/law/list/V1600013797 (алынған 30.08.2016).

[4] Алаева Г.Т. «Сот сараптамасының кейбір проблемалары туралы». URL:journal.zakon.kz/203427-o-nekotorih-problustakh-sudebnojj.html (алынған 02.09.2016).

[5] «Қазақстан Республикасындағы сот-сараптама қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 20 қаңтардағы No 240-IV Заңы 12-бап. URL мекенжайы: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30560032#pos=1;-144 (03.09.2016 қол жеткізілді).

[6] Алаева Г.Т. «Кейбір проблемалар туралы...». URL:journal.zakon.kz/203427-o-nekotorih-problustakh-sudebnojj.html (алынған 02.09.2016).

[7] «Алқабилер туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы No 121 Заңы. URL мекенжайы: http: //adilet.zan.kz/rus/docs/Z060000121_ (05.09.2016 кірді).

[8] Алаева Г.Т. «Кейбір проблемалар туралы...». URL:journal.zakon.kz/203427-o-nekotorih-problustakh-sudebnojj.html (алынған 02.09.2016).

[9] Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 4 шілдедегі No 231-V Кодексі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. URL: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000231 (алынған 05.09.2016).

[10] Дюпре Д. «Франциядағы сараптама нормалары мен стандарттары». URL: http://www.zakon.kz/4637958-normy-i-standarty-jekspertizy-vo.html (алынған 22.09.2014).

[11] «Сот сарапшылары туралы» Заң. Valsts valodas centrs. URL:vvc.gov.lv/export/sites/defaul... aw_On_ Forensic_Experts.doc (05.09.2016 ж. қол жеткізілді).

[12] Е.Р. Россинская, Е.И. Галяшина «Мемлекеттік емес сараптамалық институттар, олардың құқықтық мәртебесі және ұйымдық нысандары». Заңдылық. 2009 ж. No 2. URL: http://www.center-bereg.ru/f1268.html (алынған 03.09.2016).

[13] Алаева Г.Т. «Кейбір проблемалар туралы...». URL:journal.zakon.kz/203427-o-nekotorih-problustakh-sudebnojj.html (алынған 02.09.2016).