Антрополог Оразақ ИСМАҒҰЛОВ - Ұлттық ғылым академиясының академигі, Болон ғылым академиясының тиісті мүшесі. Өз өмірінде КГБ-ның «капюшон астындағы» жылдарымен аса көрнекті зерттеушілер қатар өмір сүреді. Еуропа мен АҚШ-тың үздік университеттерінде дәріс алған. Керуенге берген сұхбатында ғалым Қаныш Сәтбаев, Индира Ганди және Геннадий Колбиннің тағдырында қандай рөл атқарғанын айтып берді...
Сәтбаевтың батасы
Біз бұл таңғажайып адамды Алматыда кездестірдік, ол өзінің ғылыми және жеке өмірінің көп бөлігін өткізген қала, бүгін ол жұмыс таба алмаған қала. Қазір Оразақ Исмағұлұлы Астана қаласындағы физикалық антропология зертханасын басқарады.
Ол бұл ғылымды жарты ғасырдан астам уақыт бұрын алған, оған Қазақ ССР Ғылым академиясының бірінші президенті Қаныш СӘТБАЕВтан басқа ешкім де ықпал еткен жоқ:
- Аспирантураға түскенде Мәскеуде, егер мен Қазақстан бойынша кандидаттық диссертациямды орындасам, онда сүйек материалдарын жинау керек деген тапсырма берілді. Сұрақ туындады: біздің Республикалық ғылым академиясы оларды жинау үшін экспедиция ұйымдастыра ала ма? Менің супервайзерім Георгий Дебетс Сәтбаевтың Мәскеуге кездесуге келгенін айтты. Мен оның қонақ үйіне келдім. Таң қалдым, ол жастардың талпыныстарын анықтауға қандай көзқараспен қарауға тиіс болды! Мен оны алғаш рет көрдім, ол да менікі, менен ешкім сұраған жоқ. Өзінің ғылыми проблемасы туралы айтқан соң, жауап ретінде: «Экспедицияға дайындалу» деп естіді. Үш күннен кейін КСРО ғылым академиясының Этнография институтының директоры Сергей Толстов маған Сәтбаев қол қойған жеделхатты берді, онда остеологиялық материал жинау үшін экспедицияның үш айы ішінде аспирант Исмағұловқа 12 мың рубль бөлінді. Ол кезде төрт «Москвич» автокөлігі соншалықты қымбатқа түседі, тіпті академиктер де мұндай соманы ала алмады! Сол экспедицияның арқасында МЕН XVI, XVIII, XIX және XX ғасырлардың материалдарын жинадым, диссертациямды қорғадым, Қазақстанның ежелгі және қазіргі халқының физикалық антропологиясы жөнінде бірқатар еңбектер жарияладым.
Сол жылдардың өзінде бөлімшелер шетелге шығарылып, кейін КГБ-ның қатаң бақылауымен Исмағұлов Жапония, АҚШ конгрестеріне бара бастады. Сонда оны есіне алады. Айтпақшы, АҚШ-та ол атақты антрополог және палеонтолог Густав КОЭНИГСВАЛЬДпен таныса білді.1974 жылы үнді эндогамды популяцияларын зерттеу үшін ғалым КСРО-дан Үндістанға антропологтар тобының құрамында жіберілді:
- Экспедиция соңында бізді Индира Ганди қабылдады. Ол біздің өршіл еңбегіміз үшін алғысын білдірді.
Кітап кесектерге кесіліп, өртеніп кеткен.
Үнді популяциясын зерттеу ғалымның өміріндегі эпизод қана болды, сол уақытта ол қазақ халқының генетикалық құрылымын зерттеу жөнінде жан-жақты зерттеулер жүргізді. Қарапайым мағынада Исмағұлов қазақтарды қатар және сол арқылы зерттеді: олардың қан топтары, бас сүйектері, тістері және т.б. Бірақ 1977 жылы Кеңес өкіметі ғалымды диссиденттер қатарына алды. Кейін алғаш рет қазақ халқының популяциялық генетикасы жөніндегі ғылыми еңбектің пайдасынан түсіп қалды. Ол кезде Орталық Комитеттен цензурадан бірде-бір кітап өткен жоқ. Күрделі ғылыми тұжырымдарға оларды түсінуге тырысудан гөрі тыйым салу жеңілірек болды. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің кітапты сатудан шығару туралы шешімі бірден шығып, жиналған даналары Қазақ ССР Ғылым Академиясының жертөлесінде ұсақ кесектерге кесіліп, кейін өртеніп кетті. Егер Исмағұлов партия мүшесі болса, оған партия картасынан айыра отырып, демонстрациялық дебюті берілген болар еді, бірақ ол саясаттан шығып қалды. Көптеген ресейлік ғалымдар әріптестерін қорғады. Ал академик Алексей Окладников тіпті Новосибирскіге көшіп, сабырлы түрде зерттеумен айналысуды ұсынды. Ғалымды идеологтар не алаңдатып отыр?
Жаңа опал
1988 жылы Қазправда «Исмағұлов – Қонаевтың теоретигі» деп мәлімдеген. Ол сол кездегі Қазақ КСР-інің басшысы Геннадий Колбиннің көзіне түсті.Исмағұлов партия мүшесі болмады, ал Дінмұхамед Қонаев тек алыстан, академиядағы кездесулерде көрінді. Антрополог Оралға экспедицияда облыстық комитет өкілдерінен, облыс прокурорының орынбасарынан және басқа да лауазымды тұлғалардан «Сенің жұмысың партияға қарсы» деген тұжырыммен оны облыстан шығарып жіберуге келгенде:
- Туған елімде ғылыммен айналысуға тыйым салынды!
Ғалым Одақтың жоғарғы басшылығына хат жіберуге шешім қабылдады, бірақ кейін барлық жазу машинкалары тіркелді, Колбинге қарсылықты ешкім жаза алмады. Вильнюстегі әріптестеріме барып, сол жерге хат теріп,Михаил Горбачевке жіберуге тура келді. Жауабы болмады:
- Демек, алғашқы оқиғадан кейін он жыл өткен соң тағы да жазаға тартылдым. Мен сол екінші рет бас киімге соқпадым деп ойладым. Демек, солай істей береді. КГБ мені қабылдады, адам мені бақылап, менімен бірге автобуста атқа мініп, бір күні «Ағай, мен сендерге тағайындадым» деді. Маған бұлт жиналған кезде олар мені отырғызып алды, мен өзімнің материалдарымды достарыма – Жамбылға, Қарағандыға шашып тастадым. Мұндай асығыстардан кейін қант диабеті меллиттері жұмыс істеді, оң көз енді көрінбейді. Мен сол жақта тұрамын, оны 50 пайыз көреді. Егер кеңестік билік әлі күнге дейін бар болса, мен тірі болмас едім. Ол кезде ақыл-ойы да, тіпті физикалық жағынан да соншалықты ауыр болды.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақ ғылым академиясы Төралқасының шешімімен антрополог кітабы ақталды. 1993 жылы Калифорния университетінде Орта Азия халықтарының физикалық антропологиясы бойынша дәрістер беруге шақырылды. Кейін - Еуропадағы ең үлкен Болонья университетіне, онда Исмағұловқа тиісті мүше атағы берілді.
Эпикантус сізбен бірге
Оразақ Исмағұлов қазіргі қазақтардың шығу тегі жағынан нәсілдік құрамы ежелгі еуропалық белгілердің 70 пайызы мен 30 пайызынан тұратын аралас адамдар екенін дәлелдеді. Ол өзінің зерттеулерін антропологиялық деректер мен олардың қалыптасуының төрт мың жылдық тарихын талдау деп айтады, ал қазақтарға «еуропалықты» қосып, оларды аз азиялық ұлтқа айналдыруға ұмтылу емес.
- Профессор Досаев «бес жүз жыл бұрын қазақ халқы болмады» деп жазды. Эпикантустың пайда болу жиілігі, көздің көз жасының түтігін жауып тұратын қабақтың ішкі қатпары азайып барады. Ол түбегейлі қателеседі. Қазақ халқының антропологиялық түрі XIV-XV ғасырға қарай түпкілікті қалыптасты. Сіз бен менде эпикантустар болмауы үшін, моңғол бүктеме деп те аталады, оны мыңдаған жылдар алады. Өйткені моңғол бүктемесі нәрестелердің төменгі артқы жағында пайда болатын моңғол дақтары сияқты генетикалық тұрғыдан анықталып, популяцияда өз бетінше жоғалып кетпейді. Қазақстан халқындағы бас сүйек морфологиясының динамикасын, дамуын көне заманнан бүгінгі күнге дейін зерттедім. Неолит дәуірінде, бұдан 7-5 мың жыл бұрын біздің территориямызда тек протоеуропалық тайпалар ғана өмір сүрген. Қазіргі еуропалықтардың бұған еш қатысы жоқ. Қазақстанның көне Кавказоидтарының өзіндік ерекшеліктері болған, бет-әлпеті төмен, бірақ кең болған. Бүгінде бет-әлпеті бойынша қазақтар солтүстік америкалық үндістерден кейін екінші орын алады. Ал қола дәуірі халқының зерттеулері Қазақстанның ежелгі тұрғындарының жүз пайыздық Кавказдық ерекшеліктері бар екенін көрсетті. Мұндай адамдар бұдан 4 мың жыл бұрын Қазақстанның солтүстігінде де, оңтүстігінде де өмір сүрген. Ерте темір дәуірі дәуіріне жақындаған сайын (б.з.б. VIII-IV ғасырлар) Азия нәсілдік оқпаны өкілдерінің енуінің бастауы байқалып отыр. Бұл ықпалдың деңгейі Қазақстан халқының нәсілдік құрамындағы элементтердің ұғымдық үлесі 15 пайызды құрағандай болды. Демек, 85-і ежелгі Еуропаоид болған. Біздің дәуіріміздің (III-V ғасыр) тоғысында сол кездегі Қазақстан халқы 25 пайыздық ерекшелікке ие болуы үшін элементтердің қабаттастырылуы – шамамен 10 пайызы байқалды. Археологтар тапқан қорғандардағы қаңқалар мен бас сүйектер оның тек жергілікті халық болғанын айқын көрсетеді. Түркі заманында (V ғасырдан X ғасырға дейін) Қазақстан халқы одан да аралас бола бастады – 50 — 50 пайыз. Моңғолдардың басып кіруі кезінде элементтердің үлесі тағы 20 пайызға өсті! Сондықтан мұны таза қазақ немесе таза орыс, таза қытай деп айтуға болмайды. Әлемде мұндай стандарт жоқ. Барлығы тағы да араласса, басқалары аз.
Үшінші мыңжылдықта қазақтардың ұрпақтары сыртқы келбетінің осы ерекшеліктерін (70 пайызы - және 30 пайызы - ежелгі еуропалық ерекшеліктер) сақтап қалады деп сендірді. Қазір Оразақ Исмағұлов қазақ халқының 40 ғасыр тарихына арналған тағы бір шығарманы орыс тілінде жариялауға дайындалып жатыр. Ғалымның айтуынша, ол әлі күнге дейін бір ғана идеологияға – ғылымға сенеді.
«Керуен» сізге, Оразақ Исмағұлұлына, жаңа ғылыми жетістіктер мен ұзақ өмір тілейді.
Марина Хегай
Мақаланың толық мәтінін http: //www.caravan.kz/arty/91271 сілтемесі бойынша алуға болады.
«Қараван» газетінің материалдарына барлық құқықтар «Қазақстан бүгін» агенттігі» ЖШС-не тиесілі.
«Қазақтың гендерінде не бар?», «Керуен» газеті, 2014 жылғы 29 тамыздағы No34
