Генетика (ескі грекше genetikos - генерация және генезис-туу үшін) - биология саласы; организмдердің гендер, тұқымқушылық және өзгергіштік туралы ғылым. Тірі заттардың ата-анасының белгілерін мұраға қалдыруы тарихқа дейінгі уақыттан бастап дәнді және жануарлардың өнімділігін селективті селекция арқылы арттыру үшін пайдаланылып келеді. Алайда мұрагерлік процесін түсінуге ұмтылған қазіргі генетика шын мәнінде он тоғызыншы ғасырдың ортасында Грегор Мендельдің жұмысынан ғана басталды. Тұқым қуалаушылықтың физикалық негізін білмейтініне қарамастан, Мендель организмдердің тұқым қуалаушылықтың ерекше дискретті бірліктері арқылы белгілерді мұраға алатынын байқады, оны бүгінгі күні гендер деп атаймыз.
Гендер және хромосомалар
Біздің ағза миллиондаған жасушадан құралған. Жасушалардың көпшілігінде гендердің толық жиынтығы болады. Адамда мыңдаған гендер бар. Гендерді бүкіл ағзаның өсуін және үйлестірілген жұмысын бақылау үшін қолданылатын нұсқаулықтармен салыстыруға болады. Гендер көз түсі, қан түрі, немесе биіктігі сияқты организмнің көптеген белгілеріне жауап береді.
Гендер хромосомалар деп аталатын жіп тәрізді құрылымдарда орналасады. Әдетте организм жасушаларының көпшілігінде 46 хромосома болады. Хромосомалар бізге ата-аналардан беріледі – 23 анадан, 23-і әке-шешесінен, сондықтан біз көбінесе ата-аналарымызға ұқсаймыз. Осылайша бізде 23 хромосоманың екі жиынтығы, немесе 23 жұп хромосома бар. Гендер хромосомаларда орналасқандықтан, әр геннің екі данасын, әр аталықтан бір данасын мұраға аламыз. Хромосомалар (және осыдан гендер) ДНҚ деп аталатын химиялық қосылыс түзеді.
Гендердегі нуклеотид тізбектерін амин қышқылдарының тізбегін алу және белоктарды синтездеу үшін жасушалар аударады — ақуыздағы амин қышқылдарының реті гендегі нуклеотидтердің ретіне сәйкес келеді. Нуклеотидтер тізбегі мен амин қышқылдарының бірізділігі арасындағы бұл қатынасты аталады генетикалық код. Ақуыздағы амин қышқылдары олардың үш өлшемді пішінді қалай құрайтынын анықтайды, бұл өз кезегінде ақуыздың қызметіне жауап береді. Ақуыздар жасушалардың өмірлік белсенділігіне қажетті функциялардың барлығын дерлік орындайды. Генетикалық ақпаратты (генді) тасымалдайтын ДНҚ молекуласының сол бөлігіндегі негіздердің тізбегін өзгерте отырып, ол ақуыздың аминқышқыл тізбегін өзгертіп, оның пішіні мен қызметін өзгерте алады, бұл көбінесе жасушалар мен жалпы организмнің жұмыс істеуіне кері әсерін тигізеді. Ал көп жағдайда тек өзгеріс бар жалғыз нуклеотид. Көбіне бұл мұраға қалдыруға болатын кейбір нақты генетикалық ауруды тудырады.
Генетикалық ерекшеліктер организмдердің пайда болуында, дамуында, қызмет етуінде және мінез-құлқында аса үлкен рөл атқарса да, түпкі нәтиже (организмнің белгілері мен ерекше қасиеттерінің жиынтығы) — генетикалық факторлардың организмнің даму жағдайларымен үйлесімі. Мысалы, тұқым қуалаушылық адамның биіктігі сияқты белгінің қалыптасуында елеулі рөл атқарады, алайда тамақтану ерекшеліктері мен басқа да жағдайлар (мысалы, дене белсенділігі, нақты жаттығулар, т.б.) көп жағдайда бұл белгіні жағдайларға байланысты модуляциялай алады.